نوازندگان و شيوه هاي نوازندگي سه تار

سه شنبه ۱۰ آذر ۹۴ ۱۵:۱۳

در قرن حاضر نواختن اين ساز دچار تحولات زيادي شده است و هم اينك بيش از ده شيوه سه تار نوازي را داريم كه هر يك بر گرفته از شيوه قدما و تركيب آن با شيوه هاي ديگر از جمله سلايق شخصي است. اين تفاوت نواختن ها در عمل با استفاده از تنوع مضراب زني، موقعيت قرار گفتن دست مضراب زن بر روي صفحه ساز و نحوه پرده گرفتن توسط دست چپ حاصل مي شود. عواملي همچون نواخت ملايم بر روي سيم ها، تك سيم نوازي، شلوغ نوازي، تنبوري نوازي و سرعت مضراب و پنجه باعث مي شوند صداهاي متفاوتي از اين ساز شنيده شود.

در عصر ناصرالدين شاه و مظفرالدين شاه، ميرزا عبدالله فرزند آقا علي اكبر فراهاني از نخستين كساني بود كه سه تار را، مانند تار يكي از سازهاي بنيادين موسيقي ايراني دانست و خود او نيز علاوه بر تار، نوازنده چيره دست سه تار بود. اما از آنجا كه در نخستين ضبط هاي موسيقي ايراني هيچ اثري از سه تار نوازي ميرزا عبدالله به ثبت نرسيده است، اطلاع دقيقي از شيوه نوازندگي سه تار او نداريم. پس از وي، شاگردش درويش خان شاخص ترين نوازنده سه تار زمان خود بود كه از او نيز هيچ نمونه صوتي بر جاي نمانده است. درويش خان علاوه بر تار، شاگردان ممتازي در نوازندگي سه تار داشت كه مي توان به نام هاي ابوالحسن صبا، ارسلان درگاهي، يوسف فروتن، سعيد هرمزي و كلنل علي نقي وزيري اشاره كرد. وزيري با وجود آن كه شاگرد مستقيم درويش خان بود ولي در نوازندگي سه تار دنباله رو استادش نشد و يك شيوه كاملاً شخصي در پيش گرفت. سنت سه تار نوازي بر اساس رديف موسيقي ايران با تفاوت هايي در نحوه بيان، بعدها توسط احمد عبادي، داريوش صفوت، جلال ذوالفنون، محمدرضا لطفي و داريوش طلايي ادامه يافت.

شيوه نوازندگي اين ساز پس از ورود به راديو تغيير كرد. احمد عبادي فرزند كوچك ميرزا عبدالله در سال 1327 توسط اسماعيل نوّاب صفا به راديو دعوت شد و براي اوّلين بار در مرداد ماه سال 1327 صداي سه تارش از راديو پخش گرديد. پيش از آن شيوۀ قدما در نوازندگي سه تار بدين شكل بود كه تمامي سيم ها با يكديگر به صدا در مي آمد ولي عبادي شيوه خلوت نوازي يا تك سيم نوازي را سرلوحه كار خويش قرار داد. عبادي گر چه فرزند ميرزا عبدالله بود ولي مرگ زود هنگام پدر اين فرصت را به او نداد تا از محضرش استفاده كند. بنابراين بعدها نوازندگي سه تار را از خواهران خود خصوصاً ملوك خانم كه سه تار را به شيوۀ پدر مي نواخت فرا گرفت. با اين وجود، عبادي شيوه سه تار نوازي پدر را دنبال نكرد و خود در اين فن، صاحب شيوه مخصوصي شد.

پس از فوت استاد صبا شيوه نوازندگي قدما چندان پيگيري نشد و سه تار نوازي عملاً به سلايق شخصي ميل كرد. به عبارتي هر يك از نام آوران نوازندگي اين ساز با استفاده از منابع مختلف و لحاظ سليقه هاي شخصي به الگوهاي متفاوتي از نوازندگي سه تار دست يافتند. اين تفاوت ها به گونه اي است كه يك شنونده كم آشنا هم با چند بار گوش دادن متوجه آن ها مي شود. از شاگردان مستقيم ابوالحسن صبا مي توان به دكتر داريوش صفوت، دكتر تفضلي و محمود تاجبخش اشاره كرد.

از ديگر نوازندگان مطرح سه تار مي توان به نام هاي عطا جنگوك، داريوش پيرنياكان، مسعود شعاري، بهداد بابايي، رامين جزايري و فرشاد توكلي اشاره كرد كه برخي از ايشان تلفيقي از شيوه هاي گوناگون همراه با سليقه هاي شخصي را در سه تار نوازي سنتي دنبال مي كنند و برخي ديگر مانند رامين جزايري و فرشاد توكلي دنباله رو شيوه ابوالحسن صبا هستند.

سه تار سازي سبك، كم حجم و نسبتاً ارزان قيمت است و صدايي ملايم دارد. به همين دليل علاقه مندانش بيشتر از ديگر سازهاي ايراني مانند تار، سنتور و كمانچه هستند. به غير از اساتيدي كه نام و نمونه كارشان در اين مجموعه آمده است، نوازندگان زيادي هم اينك به نواختن و آموزش اين ساز ظريف مشغول هستند، افرادي مانند حميد سكوتي، هادي آذرپيرا، مهرداد ترابي، بهنام واداني، قشنگ كامكار، وصال عرب زاده، انوش جهانشاهي، امير حسين پورجوادي، بهاره فياضي، فريد خردمند، عرفان گنجه اي، علي بوستان، امين رامين، سروش قهرمانلو، مهدي رستمي، سياوش كرمي، حافظ ناظري، تهمورس پورناظري، عليرضا مرتضوي، مژگان شجريان، آرشام قادري، وحيد خسروي، بهراد توكلي، سپيده مشكي، كاوه گرايلي و ...

نمونه 1: يوسف فروتن

نمونه 4: ابوالحسن صبا

آموزش سه تار | آموزش تار

نمونه 6: ارسلان درگاهي

نمونه 8: مشير معظم افشار

نمونه 10: احمد عبادي

نمونه 12: جلال ذوالفنون

نمونه 15: حسين عليزاده

نمونه 17: داريوش طلايي

نمونه 19: مسعود شعاري

نمونه 21: بهداد بابايي

تجربه هاي نوين

سه تار سازي است كه بيشتر در تكنوازي به كار مي رود. پايين بودن حجم صداي آن، عملاً امكاني براي حضوري برابر در گروه هاي موسيقي را به اين ساز نمي دهد، مگر اينكه با كمك دستگاه هاي تقويت كننده صدا بتوان به صداي آن حجمي داد. در عوض به راحتي مي توان در محيط هاي كم صدا آن را به صدا درآورد، بي آن كه نگران مزاحمت براي ديگران بود. به همين دليل اين ساز در مقايسه با ديگر سازهاي ايراني كمي خصوصي جلوه مي كند. اما در دوره جديد با استفاده از ابزار و امكانات نوين، كاربردهاي متفاوتي براي اين ساز مي توان جستجو كرد. نخستين كاربرد غير تكنوازي اين ساز، اجراي مجموعه برنامه هايي تحت عنوان همنوازي سه تار بود كه توسط جلال ذوالفنون در اوايل دهه شصت خورشيدي تحقق يافت. در اين شيوه، چند نوازنده سه تار به طور همزمان به اجراي موسيقي مي پردازند و چون به جز تنبك يا دف، ساز ديگري همراه آنها نيست. در نتيجه يك جلوه صوتي متفاوتي ايجاد مي شود. تكنوازي هاي جديد، جلوه هاي جديدي از قابليت اين ساز را به نمايش گذاشته اند كه در مقايسه با شيوه هاي نوازندگي سنتي، تفاوت قابل ملاحظه اي دارند. براي نمونه تكنوازي سه تار حسين عليزاده با عنوان "تركمن" شكل نويني از سه تارنوازي معاصر است كه الزاماً در چارچوب موسيقي دستگاهي نمي گنجد. سه تار غالباً به عنوان ساز دوم نيز نواخته مي شود. خيلي از نوازندگان، آهنگسازان و خوانندگان موسيقي ايراني، براي خلوت خود از اين ساز بهره مي برند و گاه آن را در اجراهاي رسمي شان نيز ارائه مي دهند. معمولاً نوازندگان حرفه اي سه تار به نواختن ساز ديگري متمايل نيستند اما به گونه عجيبي ساير نوازندگان سازهاي ايراني، كم و بيش به سه تار روي آورده اند. حتي بيشتر خوانندگان آواز ايراني براي خلوت خويش و همچنين همراهي آوازشان، به سه تار علاقه مندند. به نظر مي رسد در اين ساز يك كشش ويژه اي وجود دارد كه غالب نوازندگان ديگر سازهاي ايراني، نمي توانند از آن چشم بپوشند. بيشتر نوازندگان تار معمولاً به دلايل فني با سه تار آشنايي دارند. برخي نوازندگان ديگر سازهاي ايراني مانند حسن كسايي (ني)، علي تجويدي (نوازنده ويولون و آهنگساز)، پرويز مشكاتيان (نوازنده سنتور و آهنگساز)، كيهان كلهر (نوازنده كمانچه) و حميد متبسم (نوازنده تار و آهنگساز) نيز تجربه هاي سه تار نوازي در كارنامه خويش دارند كه اين تجربه ها گاه كاملاً در چارچوب سه تار نوازي سنتي مي گنجند و گاه در فضاهاي متفاوتي سير مي كنند. در چند دهه اخير استفاده از سه تار در گروه نوازي سازهاي ايراني و حتي اركسترهاي بزرگ و كوچك از نوع سمفونيك متداول شده است. در چنين مواردي معمولاً با استفاده از دستگاه هاي تقويت صدا، فضاي مناسبي براي خودنمايي سه تار بوجود مي آورند. از ديگر استفاده هاي نوين اين ساز مي توان به برخي موسيقي هاي تلفيقي اشاره كرد كه سه تار در كنار سازهايي مانند گيتار، ويولون، طبلاي هندي و غيره به همنوازي مي پردازد. در نوعي ديگر از سه تار نوازي نوين، تقريباً همان شيوه هاي سنتي نوازندگي كم و بيش لحاظ مي شود ولي سرعت اجراي قطعات و برخي تكنيك ها مانند مضراب ريز به طرز كاملاً محسوسي از شيوه قديمي بيشتر است. اجراي حركت هاي سرعتي، مهم ترين ويژگي اين شيوه نوازندگي است. تكنوازي هاي بهداد بابايي نمونه اي از اين شيوه به شمار مي رود.