اجزاي سه تار
ساز سه‌تار داراي دو قسمت كاسه و دسته است. در انتهاي دسته پنجه قرار دارد كه محل قرارگرفتن گوشي‌هاست.
- سرپنجه يا جعبه گوشي
- گوشي‌ها
- پرده قبل از شيطانك
- شيطانك
- پرده‌هاي اصلي (چهارلايي)
- پرده‌هاي فرعي (سه‌لايي)
- دسته
- كاسه
- صفحه
- خرك
- سيم‌گير
- سيم‌ها
- سيم‌ها
سه تار داراي چهار سيم به اين شرح است:
| شماره | جنس | رنگ | نام | قطر |
|---|---|---|---|---|
| سيم يكم | فولاد | سفيد | «حاد» | ۲۰-۲۲ ميكرون |
| سيم دوم | برنز | زرد | «زير» | ۲۲-۲۵ ميكرون |
| سيم سوم | فولاد | سفيد | «مشتاق» يا «زنگ» | ۲۰-۲۲ ميكرون |
| سيم چهارم | برنز | زرد | «بم» | ۳۵-۴۰ ميكرون |
- كاسه
كاسهٔ سه‌تار از نظر ساختاري مانند كاسهٔ عود يا تنبور بوده ولي كوچك‌تر از آنها و گلابي‌شكل است. درازاي كاسه سه‌تار از ۲۶ تا۳۰ سانتي متر، پهناي آن به تناسب بين ۱۲ تا ۱۶ سانتي متر و ژرفايش نزديك ۱۳ سانتي متر است و معمولاً از چوب توت يا گردو ساخته مي‌شود. ساختار كاسه، هم مي‌تواند يك تراش يك تكه از چوب باشد و هم از ترك‌هاي جداگانه و به هم چسبيده ساخته شده باشد.
- صفحه
روي كاسهٔ سه‌تار با تخته‌اي نازك از چوب پوشيده شده است كه به آن صفحه گفته مي‌شود. صفحه داراي سوراخ‌هايي براي خروج صدا است و معمولاً دست راست نوازنده روي آن قرار مي‌گيرد اما در مواردي خاص براي افراد چپ دست، عكس اين مورد صادق است.
- دسته
درازاي دسته ۴۰ تا ۴۸ سانتي متر و قسمتي كه گوشي‌ها در آن تعبيه مي‌شوند ۱۲ سانتي متر و پهناي دسته ۳ سانتي متر است. بعضي از سازندگان براي زيباتر شدن و همچنين براي افزايش عمر مفيد ساز، از نوعي استخوان كه معمولاً استخوان شتر است براي پوشاندن دسته استفاده مي‌كنند.
- خرك
خرك قطعه‌ايست متحرك كه روي صفحه و به فاصلهٔ سه انگشت از انتهاي كاسه قرار دارد. عرض خرك سه‌تار بين ۵ تا ۶ سانتي‌متر و ارتفاع آن كمتر از ۱ سانتي‌متر بوده و از جنس چوب ساخته مي‌شود. سيم‌ها پس از عبور از شيارهاي كم‌عمق روي خرك از طول دسته عبور كرده و توسط شيطانك به گوشي‌ها مي‌رسند.
- سيم‌گير
سيم‌گير در بخش پاياني كاسه ساز قرار دارد و براي نگهداري سيم‌ها استفاده مي‌شود. در گذشته سيم‌گير را بيشتر از جنس استخوان مي‌ساختند، اما امروزه نوع چوبي آن معمول‌تر است.
- شيطانك
شيطانك بين قسمت اصلي دسته و پنچهٔ ساز قرار مي‌گيرد و جنس آن از استخوان و يا پلاستيك است. كاربرد شيطانك در هدايت و تقسيم‌بندي سيم‌ها در قسمت بالاي دسته مي‌باشد.
- گوشي
سيم از يك طرف به سيم گير در انتهاي كاسه و از طرف ديگر به گوشي‌هاي كوك شونده در انتهاي دسته ساز بسته مي‌شوند. با چرخاندن گوشي‌ها مي‌توان ساز را كوك كرد.
- پرده
پرده‌ها نخ‌هاي باريكي از جنس رودهٔ حيوانات و يا ابريشم هستند كه در عرض دستهٔ سه‌تار به صورت سه‌لايي و چهارلايي بسته مي‌شوند و وظيفهٔ تقسيم‌بندي فواصل موسيقايي را برعهده دارند. تعداد پرده‌ها ۲۶ عدد است كه كه يكي از آنها قبل از شيطانك بسته مي‌شود و فاصلهٔ آن با شيطانك در صداي سه‌تار موثر است.
صدا
سه تار داراي صدايي مخملين و ظريف بوده از آنجايي كه كه با كنار ناخن انگشت سبابه دست راست نواخته مي‌شود، صداي ساز ارتباط مستقيمي با اعصاب و روان نوازنده پيدا مي‌كند و از اين رو سه تار را اغلب همدم اوقات تنهايي خوانده‌اند.
اغلب شنوندگان، ساز سه تار را داراي لحن و نواي غمگيني احساس مي‌كنند، اما نوازندگان معاصر موسيقي ايراني در تلاش براي توسعه موسيقي مدرن و نوي ايران، آثار زيبايي آفريده‌اند كه با حال و هوايي كه تا دو دهه پيش از اين ساز تصور مي‌شد كاملاً متفاوت است. البته مي‌بايست اشاره كرد كه در سه تار نوازي مدرن تجربه استفاده از مضراب سيمي تجربه‌اي موفق بوده و با ايجاد صدايي شفاف و كريستالي كمك شاياني به گسترش امكانات اين ساز عجيب نموده است. اجراي تك سيم‌هايي خاص و همچنين افزايش قدرت اجراي ديناميك‌هاي مختلف نيز از مزاياي استفاده از مضراب سيمي در نوازندگي است. روايت از روح الله خالقي : شايد ساز سه تار را در زماني كه موسيقي ممنوع بوده ونوازندگان براي آنكه صداي آن خارج از محل نرود آفريده اند.
بستر صوتي
بستر صوتي سه‌تار از بم ترين نت آن (دو سوم = C3) آغاز شده و در نت «لا»ي بالاي خط حامل پايان مي‌يابد.
كوك
هر چهار سيم سه‌تار مي‌توانند توسط گوشي‌هايي كه در انتهاي دسته تعبيه شده كوك شوند.
نت پايهٔ كوك سه‌تار و تار معمولاً نت دو براي سيم يكم است و بقيه سيم‌ها بر اساس سيم اول كوك مي‌شوند. نت ِ دوي مورد استفاده در سه‌تار، در پيانو سي وسط (Middle C) است. نت دو در موسيقي ايراني معمولاً نيم پرده پايين‌تر از نت دو در موسيقي كلاسيك، و برابر با سي بِمُل در دياپازون است.[۱]
بعضي اوقات براي تمرين از پايه نت لا براي كوك سيم يكم استفاده مي‌شود چرا كه صداي ساز بم‌تر بوده و گوش نوازنده را آزار نمي‌دهد. دليل ديگر براي استفاده از نت ِ لا شل‌تر بودن سيم‌هاست و در نتيجه آسيب كمتري به سيم رسيده و عمر مفيد آن بالا مي‌رود؛ در عين حال كه انگشت‌گذاري و اجراي تكنيك‌هايي مانند مضراب ريز روي سيم شل آسان‌تر است.
معمولاً براي هر دستگاه كوك خاصي در نظر گرفته مي‌شود، اما بسته به دستگاه، احساس نوازنده و تم آهنگ مورد نظر مي‌تواند متفاوت باشد. عوض شدن كوك ساز در هر دستگاه و آواز در موسيقي ايراني منجر به عوض شدن حال و هواي آهنگ‌ها مي‌شود اما مي‌توان با استفاده از كوك ِ دستگاه‌ها و آوازهاي مختلف، آهنگ‌هاي مربوط به دستگاه و يا آوازي ديگر را نواخت.
حالت‌هاي مختلف كوك
نامگذاري سيم‌ها براي كوك قراردادي است. به اين معني كه لازم نيست كوك سيم همان نت دياپازون باشد. براي مثال در حالتي كه قرار باشد سيم اول روي نت دو كوك شود و سيم دوم روي نت سل، مي‌توان هر دو را يك پرده پايين‌تر آورد و سيم اول را روي نت سي‌بمل و سيم دوم را روي نت فا كوك كرد. در موسيقي سنتي ايران مي‌توان هر دستگاه را با كوك‌هاي مختلف اجرا كرد كه در اينجا متداول‌ترين آنها معرفي مي‌شود.
| حالت سيم و نوع صدا | سيم ۱ | سيم ۲ | سيم ۳ | سيم ۴ |
|---|---|---|---|---|
| صداي ريز با سيم‌هاي سفت و كشيده | دو | سل | دو | دو |
| سيم‌ها دو نيم‌پرده بم‌تر كوك شوند | سي‌بمل | فا | سي‌بمل | سي‌بمل |
| سيم‌ها سه نيم‌پرده بم تر كوك شوند | لا | مي | لا | لا |
به علت پايين‌تر بودن نت دو در موسيقي سنتي ايراني نسبت به موسيقي كلاسيك به ميزان يك پرده، كوك ِ «سي بمل، فا، سي بمل، سي بمل» همان كوك ِ «دو، سل، دو، دو» شناخته مي‌شود. در واقع، نامگذاري اين كوك (كه در اينجا كوك ماهور است) به عنوان «دو، سل، دو، دو» براي راحتي كار نوازندگان و هنرجويان است تا نسبت فاصله بين نت مورد استفاده در سيم يكم تا سيم دوم را كه ۵ نيم پرده است، درك كنند.
كوك شور
دستگاه شور مادر دستگاه‌هاي موسيقي ايران است و تمامي دستگاه‌ها و آوازها (به جز دستگاه چهارگاه) از شور مشتق مي‌شوند.
| سيم ۱ | سيم ۲ | سيم ۳ | سيم ۴ | |
|---|---|---|---|---|
| شور سُل | دو | سل | دو | فا |
| شور ر | دو | سل | ر | ر |
| شور دو | دو | فا | دو | دو |
| شور لا | دو | سل | لا | ر |
متعلقات شور
آوازهاي ابوعطا، بيات ترك، افشاري، دشتي، بيات كرد با اينكه از متعلقات دستگاه شور هستند، اما هر يك داراي كوك ِ جداگانه‌اي هستند. (امروزه آواز بيات اصفهان از متعلقات دستگاه همايون خوانده مي‌شود كه در قديم متعلق به شور بوده و ربع پرده با شور تفاوت دارد.)
- آواز ابوعطا
| سيم ۱ | سيم ۲ | سيم ۳ | سيم ۴ | توضيحات | |
|---|---|---|---|---|---|
| ابوعطا دو | دو | سل | دو | فا | مأخوذ از شور سل |
| ابوعطا سل | دو | سل | ر | ر | مأخوذ از شور ر |
| ابوعطا فا | دو | فا | دو | دو | مأخوذ از شور دو |
| ابوعطا ر | دو | سل | لا | ر | مأخوذ از شور لا |
- آواز بيات ترك
كوك سه‌تار در آواز بيات ترك به روايت احمد عبادي نوازنده سه‌تار به اين گونه است:
| نام | سيم اول | سيم دوم | سيم سوم | سيم چهارم |
|---|---|---|---|---|
| بيات‌ترك سي‌بمل | دو | فا | سي‌بمل | سي‌بمل |
| راست‌كوك سي‌بمل | دو | سل | سي‌بمل | فا |
| بيات‌ترك دو | دو | سل | دو | دو |
| بيات‌ترك مي‌بمل | دو | فا | مي‌بمل | مي‌بمل |
| بيات‌ترك فا | دو | فا | دو | دو |
- آواز افشاري
| سيم اول | سيم دوم | سيم سوم | سيم چهارم |
|---|---|---|---|
| دو | سل | دو | دو |
- آواز دشتي
| سيم اول | سيم دوم | سيم سوم | سيم چهارم |
|---|---|---|---|
| دو | سل | لا | ر |
كوك همايون
كوك مورد استفاده براي دستگاه همايون دقيقاً مانند كوك ِ مورد استفاده در آواز ِ ابوعطاست. در نوازندگي آواز بيات اصفهان نيز از همين كوك براي سه‌تار استفاده مي‌شود.
| سيم ۱ | سيم ۲ | سيم ۳ | سيم ۴ | |
|---|---|---|---|---|
| همايون مي كرن | دو | سل | ر | ر |
| همايون ر كرن | دو | سل | دو | دو |
| همايون لا كرن | دو | سل | لا كرن | ر |
| همايون لا كرن ۲ | دو | فا | سل | دو |
| همايون سل كرن | دو | فا | سل كرن | مي بمل |
كوك ماهور
كوك ِ سه‌تار در دستگاه ماهور به عنوان پايه شناخته مي‌شود و در اين كوك، سه‌تار داراي بيشترين وسعت صوتي خود است.
سيم‌هاي سه‌تار براي نوازندگي دستگاه ماهور به اين صورت كوك مي‌شوند:
| سيم ۱ | سيم ۲ | سيم ۳ | سيم ۴ | |
|---|---|---|---|---|
| ماهور ِ دو | دو | سل | دو | دو |
| ... | دو | فا | دو | دو |
| ... | دو | سل | دو | فا |
كوك راست‌پنجگاه
| سيم ۱ | سيم ۲ | سيم ۳ | سيم ۴ | |
|---|---|---|---|---|
| راست‌پنجگاه فا | دو | فا | دو | دو |
| راست‌پنجگاه دو | دو | سل | دو | دو |
| راست‌پنجگاه سل | دو | سل | ر | ر |
علامت 
در ابتداي آهنگ مشخص مي سازد كه زمان اجراي يك نت سياه معادل 1/60 دقيقه و برابر با 1 ثانيه مي باشد.اين عدد مي تواند بيشتر يا كمتر نيز باشد كه بدين وسيله سرعت آهنگ كمتر يا بيشتر خواهد شد.براي محاسبه اين سرعت ها ابزاري به نام مترونم وجود دارد.
- ۱۴,۸۴۹ بازديد
- ۰ نظر